De Goudse adresboeken
In het Streekarchief worden de adresboeken uit de perioden 1844-1950 bewaard. Ze zijn in origineel op papier te raadplegen maar sinds kort ook digitaal doorzoekbaar via de website https://kranten.samh.nl/. De boeken uit de jaren 1844 tot en met 1866 worden nog Jaarboekje van Gouda of Goudsche almanak genoemd. Hierin staan nog niet alle bewoners van de stad, maar worden wel heel veel functionarissen genoemd, van de burgemeester tot de torenwachters. Ook alle plaatselijke fabrieken, verenigingen en andere organisaties in de stad staan erin met hun vertegenwoordigers. De adresboeken vormen zo een rijke bron voor onderzoek naar de maatschappelijke structuur van de stad.
Je kunt er bijvoorbeeld ook in opzoeken hoe laat en hoe vaak het openbaar vervoer in 1844 vertrok, voornamelijk per boot of wagen. Zo vertrok er in 1846 elke dinsdag, donderdag en zaterdag een marktschuit vanuit Haastrecht. Enige stichtelijke, toeristische of historische literatuur en anekdotes werden meestal aan het einde toegevoegd.
De adresboeken werden in Gouda uitgegeven en gedrukt door achtereenvolgens Van Goor uitgevers, Brinkman en Koch en Knuttel. Soms niet elk jaar en vooral in de twintigste eeuw zaten er wel eens meerdere jaren tussen. Het laatste adresboek van Gouda dateert uit 1950.
De gegevens van de bewoners werden blijkbaar verkregen via de gemeentesecretarie en door oproepen aan de bewoners, verenigingen en middenstand om wijzigingen vooral door te geven. Soms zijn gegevens daardoor wel eens verouderd.
Adresboeken zijn daarmee eigenlijk de voorlopers van de telefoongidsen en gemeentegidsen in één. Zij geven vanaf 1867 ook informatie over de bewoners van de stad. In de beginjaren werden alleen de beter gesitueerde bewoners vermeld, ook wel degene die stemrecht hadden, later werd elke hoofdbewoner van een pand erin opgenomen. Inwonende familieleden of inwonende huurders worden niet vermeld.
In veel adresboeken kunt u alfabetisch zowel zoeken op bewoners als op adres. Wat het zeker ook een interessante bron maakt is dat vaak het beroep vermeld wordt van het hoofd van het huishouden. En vanaf ongeveer 1898 ook de telefoonaansluitingen. Stoombootrederij de IJssel had het allereerste nummer. Om hen te bellen moest je de telefonist(e) vragen om nummer 1.
Voor 1910 waren de panden in de stad anders genummerd. Nu kennen we het systeem van straatnamen en huisnummers, meestal even en oneven voor beide kanten van de straat. Tot 1909 werden panden geïdentificeerd met een wijkletter en een volgnummer. Voor die nummering werd het stratenplan letterlijk gevolgd. Voor wijk H (in 1898) begon de nummering aan de Blauwstraat tot aan de Naaierstraat, ging vervolgens de Naaisterstraat in en weer terug aan de andere kant, dan de huizen aan de Turfmarkt tot de Geertje Bultsteeg, steeg in en weer uit, door met de volgende huizen van de Turfmarkt aan deze kant en zo door.
Op alle panden moest duidelijk het huisnummer worden aangegeven. Dit gebeurde meestal door het er op te schilderen, soms met een bordje en winkeliers brachten het meestal aan op de winkelruit, zoals op de winkel van Smit Manufacturen aan de Tiendeweg D 31 (later Lange Tiendeweg 51). Het was een verplichting vanuit de Algemene Politieverordening dat het bovendien ten minste 5 centimeter groot moest zijn. In 1909 werd ook aangewezen dat de oude wijkletters en nummers met een dwarsstreep doorgeslagen moesten worden, als het niet op een andere manier verwijderd kon worden. Op de Lage Gouwe 178 is nog het oude huisnummer (C) 66 te zien verwerkt in de voordeur.
De adresboeken zijn een zeer waardevolle bron voor de Gouda Tijdmachine. Het is een aanvulling op de gegevens van de bewoners zoals die voorkomen in de bevolkingsregisters (ook digitaal te raadplegen op de website van het Streekarchief). Het helpt ook vooral bij de vele vernummeringen die er geweest zijn in het huisnummersysteem van Gouda. Nu wordt er nog maar zelden een straat vernummerd, in vroeger tijden waren ze daar wat minder voorzichtig mee. Als er nieuwe huizen worden gebouwd, kregen die soms eerst nog een toevoeging met een subletter. Maar als er teveel van deze extra nummers kwamen, werden soms ook hele wijken en straten vernummerd. Halverwege de negentiende eeuw werden zelfs de wijkletters veranderd. Voor de Gouda Tijdmachine is het belangrijk dat we al deze wijzigingen per pand of straat kunnen vastleggen, zodat de bewonersgeschiedenis zo goed mogelijk gevolgd kan worden.
Wilt u ook eens bladeren of zoeken door de Goudse adresboeken? Dat kan heel makkelijk via de link https://kranten.samh.nl/. Rechts kunt u kiezen voor de adresboeken van Gouda en vervolgens per jaar gaan bladeren. Maar u kunt er ook in zoeken op (achter)namen, verenigingen, bedrijven, fabrieken en straten. Wat komt u te weten over uw huis?
Dit artikel door Coretta Bakker-Wijbrans verscheen (in iets aangepaste vorm) op 27 september 2023 in het Kontakt / Goudse Post.