Tilburg in Gouda, een adresreconstructie

Met het indexeren van de volkstelling van Gouda van 1830 én 1840 door Ed van Rossum is er weer mooie data beschikbaar gekomen in de Gouda Tijdmachine. Voor mij aanleiding, mede naar aanleiding van de ervaring met adressen in mijn Kleiweg 7 onderzoek, om naar wat andere adressen te kijken. Met de gedachte dat een adres in de volkstelling van 1830 toch wel hetzelfde zou zijn als in de volkstelling van 1840 ging ik aan de slag met een adresconstructie van een Goudse straat.

Tilbrugge / Tilburg

Ook voor dit onderzoek heb ik een willekeurige (kleine) straat gekozen: de eerste straat in de spreadsheet die ik tegenkwam was Tilbrugge. Via het straatnamenregister van de Gouda Tijdmachine vond ik dat we dit straatje tegenwoordig kennen als de Dubbele Buurt.

Oorspronkelijk lag in het midden van deze straat een tilbaar bruggetje over het thans overkluisde water tussen de Oosthaven en Achter de Kerk. Vandaar de naam Tilbrugge [..]. Deze naam is door de huidige verdrongen, maar werd nog in de tweede helft van de 19de eeuw gebruikt [..]. In de Middeleeuwen was de Dubbele Buurt slechts aan één zijde bebouwd, die van de Oosthaven. Door de straat liep de (oude) Gouwe, die thans, overkluisd, onder de huizen en de straat naar Achter de Kerk loopt. Hierover lag de Tilburg.

Uit: Goudsche straatnamen (Dr. A. Scheygrond)

Alhoewel zowel Scheygrond als de volkstellingen van 1830 en 1840 het over de Tilbrugge hebben, zien we deze naam vreemd genoeg niet terug op kaarten. Op bijvoorbeeld de kaart van Gouda van 1649 (hieronder een uitsnede) staat in de legenda dat straat 28 de “Til burg” is.

Op de kadastrale kaart van 1811-1832 (sectie) C (uitsnede hieronder) staat er “Tilburg“.

Een kaart waarop het “tilbaar bruggetje” staat heb ik nog niet gevonden. Wel geeft een kaart uit 1830 van het Hoogheemraadschap van Rijnland het “overkluisde water tussen de Oosthaven en Achter de Kerk” weer, hieronder een uitsnede:

Vanaf de Westhaven en Achter de Kerk zijn de ingangen van deze “overkluising” ook vandaag de dag nog goed te spotten:

Adresreconstructie, een stappenplan

Oorspronkelijke aanwijzende tafel (OAT) + Volkstelling 1830

Nu er een beter beeld is over welke straat en welke panden het gaat, is het tijd om de adressen uit de volkstellingen te bekijken en deze “op de kaart” te zetten. Het beginpunt hiervoor zijn de OAT’s waar de link tussen perceelnummer, plaatselijke aanduiding en de eigenaar goed zijn geregistreerd. In boven getoonde kadastrale kaart zien we dat het gaat om de perceelnummers 197-202 en 223- .. (tot waar liep de Tilbrugge?). Deze zijn terug te vinden op blad 6 van sectie C en blad 7 van sectie C van de OAT.

De plaatselijke aanduiding kun je interpreteren als adres, het is opgebouwd uit een wijkletter (hier A) en een nummer. De OAT geeft ons een instrument om de adressen uit de volkstelling van 1830 te koppelen aan een perceelnummer en dus locatie op de kaart.

In de volkstelling van 1830 komen de volgende adressen voor Tilbrugge 1 – 6 en Tilbrugge 18 – 26. In de OAT’s zien we (plaatselijke aanduiding > perceel (eigenaar)):

• A1 > C202 (Johannes Saurbeek)
• A2 > C201 (Johannes Saurbeek)
• A3 > C200 (Jacoba Rijke)
• A4 > C199 (Gerhardus Bosman > Jacoba Rijken wed Willem Vervoort)
• A5 > C198 (J. vd Pijl)
• A6 > C197 (Gerrit Geering)
• A21 > C223 (Dirk Messer)
• A22 > C222 (Johannes Saurbeek sr)
• A23 > C221 (P. Ogier)
• A24 > C220 (Pieter Andries de Lange)
• A25 > C219 (Pieter Andries de Lange)
• A26 > C218 (Johannes Saurbeek)
• A27 > C217 (L. van Velsen)
• A28 > C216 (Claire Adrienne Scholte)
• A28a > C215 (Room Catholieke kerk ?!)

Waar de A1-A6 dus aardig overeenkomt met Tilbrugge 1 – 6 is dat voor de rest niet 1 op 1. Door de bewoners uit de volkstelling van 1830 in een spreadsheet te zetten kun je met enig gepuzzel de huisnummers koppelen aan de plaatselijke aanduiding/perceel op basis van de eigenaars. Zo zien we bijvoorbeeld in de volkstelling dat Cornelis Johannis Grendel en en Cornelia Adriana Scholten op Tilbrugge 25 wonen:

In de OAT lezen we dat perceel C216, met plaatselijke aanduiding A28 eigendom is van Claire Adrienne Scholte (zijnde de huisvrouw van Cornelis Johannes Grendel).

Met dit gepuzzel kun je adressen uit 1830 koppelen aan de percelen (van 1811-1832).

Volkstelling 1840

Je zou denken dat adressen in de loop van de tijd niet zo vaak veranderen, maar tien jaar na de volkstelling van 1830 zien we in de volkstelling van 1840 de volgende adressen in de Tilbrugge:

• Tilbrugge 1 – 6
• Tilbrugge 17 – 20
• Tilbrugge 22 – 25

Waar in de vorige stap de eigenaren en bewoners “op één lijn” werden gebracht, kunnen we in deze stap de bewoners van 1830 en bewoners van 1840 “op één lijn” brengen. Immers, waarschijnlijk zal een deel de bewoners nog wel in hetzelfde pand wonen. Praktisch gezien heb ik dit in een spreadsheet gedaan (verdeel over 2 tabblad waarin gele markeringen “matches” van namen aangeven).

Zo vinden we bijvoorbeeld Claire Adrienne Scholte en Cornelis Johannes Grendel nog steeds op de Tilbrugge, nu op nummer 24!

Na weer wat gepuzzel kunnen we alle percelen in de Tilbrugge koppelen aan adresvermeldingen in de volkstellingen van 1830 en 1840.

Bevolkingsregisters (BR) 1850-1860, 1860-1880 en 1880-1900

Voor de periode na 1830 en 1840 zijn er bevolkingsregisters die ons een kijkje geven in “wie, waar wanneer woonde”. Het “op één lijn” krijgen van de bewoners kunnen we met deze bronnen dus vervolgen. Allereerst door de bewoners van 1840 naast de bewoners van 1850-1860 te leggen. Een nieuwe puzzel, zeker omdat we in deze bron de volgende adressen tegenkomen:

• Dubbele buurt 1
• Dubbele buurt 3
• Dubbele buurt 5a
• Dubbele buurt 5b
• Dubbele buurt 7
• Dubbele buurt 9
• Dubbele buurt 11a
• Dubbele buurt 11b
• Dubbele buurt 13
• Dubbele buurt 2
• Dubbele buurt 4
• Dubbele buurt 6
• Dubbele buurt 8
• Dubbele buurt 10
• Dubbele buurt 12
• Dubbele buurt 14

In de volkstelling van 1840 zien we bijvoorbeeld als bewoners van Tilbrugge 3 onder andere Egidius van den Wildenburg, Jacoba Rijke en Johannes van den Wildenburg. In het bevolkingsregister van 1850-1860 vinden we heb terug op de Dubbele buurt 8 (die inmiddels in buurt B ligt, ook buurten zijn “herletterd”).

De bevolkingsregisters zijn qua opbouw anders dan de volkstellingen. De volkstelling geeft de bewoners op een bepaald punt in de tijd weer. Het bevolkingsregister geeft de bewoners in een bepaalde periode. Zo zien we dat later Willem Ziegelaar er woonde, nog later (niet op bovenstaande uitsnede te zien) kwamen Cornelis van Rossum en Neeltje de Bruijn met hun kinderen op de Dubbele buurt 8 wonen.

Dit gegeven helpt weer bij het leggen van de link met de volgende periode. Zo vinden we dat Cornelis en Neetje volgens het bevolkingsregister van 1860-1880 nog steeds op nummer 8 woonde. Volgens ditzelfde bevolkingsregister woonde op dit adres later Christiaan Tennet en Janna Stigter met hun kinderen. Dit stel vinden we in het bevolkingsregister van 1880-1900 weer terug, nog steeds op Dubbele buurt nummer 8.

Op basis van dit puzzelwerk kunnen de adresvermeldingen uit 5 bronnen aan elkaar worden gekoppeld en op de kaart weergegeven worden:

De oplettende lezer zal een paar adressen nog missen, zoals de Dubbele buurt 5b, 11b en 14 (uit BR 1850-1860). Maar ook uit de latere BR’s zijn er nog adressen die ik niet goed weet te plaatsen.

Bevolkingsregister 1900-1922 

De volkstellingen en bevolkingsregisters tot en met 1900 zijn geordend op adres. Dit betekent dat als u in de juiste serie scans op samh.nl zit, u eenvoudig op de volgende pagina kunt klikken, dat is dan het volgende adres! Om in de juiste serie scans te komen zoek ik een persoon waarvan ik vermoed dat deze op de Tilbrugge (of Dubbele Buurt) woonde. Voor de Tilbrugge zijn dit startpunten in de betreffende bronnen (klik op de scan en dan kunt u rechtsboven op de > knop drukken voor de volgende bladzijde):

• Volkstellingregister 1830
• Volkstellingregister 1840
• Bevolkingsregister 1850-1860 Deel 2 (wijk B)
• Bevolkingsregister 1860-1880 Deel 2 (wijk B)
• Bevolkingsregister 1880-1900 Deel 2 (wijk B)

Om al deze geïndexeerde data niet weer over te hoeven typen heb ik gebruik gemaakt van Open Archieven. Open Archieven zoekt bij de weergave van een bevolkingsregister welke personen nog meer voorkwamen op het betreffende folio / inventarisnummer. Zoek bijv. naar Willem Ziegelaar in het bevolkingsregister van Gouda en vind alle personen die tussen 1850 en 1860 op de Dubbele buurt 8 woonden!

U zult zich wellicht afvragen waarom ik het bevolkingsregister van 1900-1922 niet is meegenomen in deze adresreconstructie. De reden is dat dit register niet op adres is geordend, maar op naam. Dus door een register bladeren om alle adressen in dezelfde staat langs te gaan is niet te doen.

Het terugvinden van een adres is de bevolkingsregisters is überhaupt lastig omdat de adressen niet mee zijn geïndexeerd. Dit is ook de reden voor het opzetten van het Vele Panden project Adressen noteren binnen de Gouda Tijdmachine. In dit project vragen we vrijwilligers (ook u?) om de straten en huisnummers vanaf scans van het bevolkingsregister te noteren per scan. Aan dit project kunt u thuis op het moment wanneer het u uitkomt bijdragen.

Heden ten dage

De registratie van percelen en adressen zijn tegenwoordig terug te vinden in de basisadministraties, resp. Basisadministratie Kadaster (BRK) en Basisadministratie Adressen en Gebouwen (BAG). Via de PDOK viewer kun je eenvoudig de huidige perceelnummers en adressen van de Dubbele Buurt vinden en weergeven in een soortgelijke kaart als hierboven:

Hier zie je niet elke perceel hetzelfde is bleven, sommige zijn samengevoegd, waarmee ook de adresnummering is aangepast. Een deel van de perceelnummers is onveranderd (sinds 1811-1830!), maar aan de nummering is nog steeds geen touw vast te knopen.

Wat aan de huidige situatie ook opvalt is dat de Dubbele Buurt korter is geworden! Waar in ieder geval tot 1880 sprake was van een Tilbrugge 24 op perceel C216 is dit later perceel samen met C215 later opgegaan in perceel C4138 en dit perceel heeft nu als adres Oosthaven 1 en 2.

Matthijs

Een vermelding van het Apparaat Matthijs mag in een artikel over de Gouda Tijdmachine niet ontbreken. Het aardige is, dat een deel van het hierboven beschreven puzzelwerk ook door C.J. Matthijs is uitgevoerd. Zo zien we hieronder een uitsnede uit Apparaat Matthijs, Dubbele Buurt, Oosthaven (NT 1812). Per “adres” noteerde Mathijs het verpondingsnummer, de plaatselijke aanduiding, het kadastrale perceel en wat er tot in de middeleeuwen over is terug gevonden.

Ik heb de adresvermeldingen van Matthijs toegevoegd in de “hedendaagse” kaart omdat deze het meest overeenkomen. Bij gebruik van het Apparaat Matthijs is het dus van belang te beseffen dat het getoonde adres een adresvermelding op een bepaald moment in de tijd is (en dat zal hier ongeveer 1960-2020 zijn?) en dit adres heeft dus vele voorgangers gehad zoals de adresreconstructie in dit artikel aantoont.

Locatiepunten

Het resultaat van al dit gepuzzel onderzoek zal in de Gouda Tijdmachine op een slimme manier opgeslagen moeten worden. Hiervoor zullen we “locatiepunten” introduceren. Een locatiepunt is niets meer dan een stip op de kaart (coördinaten, een breedte- en lengtegraad).

Een adresvermelding (dus een adres genoemd in een bepaalde bron op een bepaald moment) koppelen we aan zo’n locatiepunt. Hetzelfde kun je doen voor verpondingen, percelen en panden. Door dit zo op te slaan, kunnen we straks ook de vraag andersom stellen aan het systeem (bijvoorbeeld als je met een smartphone door de Dubbele Buurt loopt): wat was er op locatiepunt 52.01050, 4.71045?

Met als antwoord (en dan mooi weergegeven via bijvoorbeeld een interactieve tijdlijn, voorzien van op de kaart gezette foto’s, kaartmateriaal en 3D modellen):

• Volgens de BAG (2022) Dubbele buurt 1, alhier gevestigd De Markies, perceel C1867.
• Volgens bevolkingsregister 1880-1900 Dubbele buurt 1 (wijk B), bewoond door Jan Willem Blanken, …
• Volgens bevolkingsregister 1860-1880 Dubbele buurt 1 (wijk B), bewoond door Dirk van der Kint, …
• Volgens de volkstelling 1850-1860 Dubbele buurt 1 (wijk B), bewoond door Dirk Messer, ..
• Volgens de volkstelling 1840 Tilbrugge 18 (wijk A), bewoond door Dirk Messer, …
• Volgens de volkstelling 1830 Tilbrugge 18 (wijk A), bewoond door Dirk Messer, ….
• Volgens de OAT (1811-1832) plaatselijke aanduiding 21 in wijk A, perceel 223 in sectie C, eigenaar Dirk Messer
• Volgens Verpondingsregister O.A. 1883 en 1886 (1805) eigendom van Dirk Messer
• Volgens Verpondingsregister O.A. 1883 en 1886 (1784) eigendom van Wessel Sturris
• Volgens Verpondingsregister O.A. 1883 en 1886 (1752) eigendom van Hendrik Esselman
• Volgens Verpondingsregister O.A. 1883 en 1886 (1730) eigendom van Jan Broeder
• ….